Ο αναγκαίος ιμπεριαλισμός

Γιάννης Τσίρμπας

[27 Ιανουαρίου 2016]

Σύμφωνα με την τελευταία διαθέσιμη έρευνα αναγνωστικής συμπεριφοράς του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, που διεξήχθη το 2010 από τη Metron Analysis, μόλις κάτι περισσότερο από το οκτώ τοις εκατό των Ελλήνων διαβάζει τουλάχιστον δέκα βιβλία τον χρόνο, ενώ τέσσερις στους δέκα Έλληνες δε διαβάζουν κανένα βιβλίο, ούτε καν περιστασιακά, για επαγγελματικούς λόγους ή λόγους σπουδών. Το δε προφίλ όλων όσοι διαβάζουν συχνά είναι γυναίκες, ανώτερης εκπαίδευσης, ηλικίας 45 ετών και άνω. Από την άλλη, ως κυριότερος λόγος μη ανάγνωσης αναφέρεται η έλλειψη χρόνου και ως δεύτερος κυριότερος η αντιπάθεια προς το ίδιο το διάβασμα.

Αποφεύγω, γενικά, τη διατύπωση κανονιστικών ή δεοντολογικών προτάσεων και επιχειρημάτων, διότι θεωρώ ότι, συνήθως, είναι καλύτερα να συζητούμε για το πώς είναι ο κοινωνικός και πολιτικός κόσμος, με όλους τους φιλοσοφικούς περιορισμούς που αυτό ενέχει, και όχι για το πώς θα έπρεπε να είναι. Το τελευταίο προϋποθέτει, αναγκαστικά, την a priori υιοθέτηση μιας συγκεκριμένης θεωρίας, ιδεολογίας ή, έστω, δεοντολογίας περί του κόσμου, στην οποία, στις περισσότερες των περιπτώσεων, δεν είμαι έτοιμος να προβώ στον αναγκαίο βαθμό. Μία από τις εξαιρέσεις σε αυτό το επίπεδο αποτελεί το θέμα του βιβλίου και της ανάγνωσης: η ανάγκη επιβίωσης και ενίσχυσης του βιβλίου και της ανάγνωσης αποτελεί ένα από τα λίγα εκείνα πράγματα για τα οποία θεωρώ πως μπορούμε a priori να συμφωνήσουμε.

Από την άποψη αυτή, έπεται ότι οφείλουμε να συμφωνήσουμε ότι το βιβλίο δεν είναι ένα ακόμα «προϊόν». Δεν αντέχουμε, ως κοινωνία, να το αντιμετωπίζουμε ως κάτι που υπόκειται στους αδυσώπητους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης. Αν ήταν ένα ακόμα προϊόν, τότε θα μπορούσε να ριχθεί στον λάκκο των λεόντων του ελεύθερου ανταγωνισμού και να αφεθεί στη μία ή στην άλλη τύχη του. Υπάρχουν, βέβαια, δρώντες, τόσο στην όχθη της άσκησης κυβερνητικής, πολιτιστικής και οικονομικής πολιτικής όσο και στην ίδια την όχθη της βιβλιοπαραγωγής, οι οποίοι κανένα πρόβλημα δεν έχουν με την αντιμετώπιση του βιβλίου ως ενός ακόμα προϊόντος. Υπάρχουν, δηλαδή, άμεσα ενδιαφερόμενοι που, δυστυχώς, δεν υιοθετούν την προαναφερθείσα κανονιστική στάση για πολύ συγκεκριμένους, ορθολογικούς λόγους. Γιατί, όμως, χρειάζεται, κατά την άποψή μου να περιβάλλουμε το βιβλίο με μια δεοντολογική ασπίδα προστασίας απέναντι στους νόμους της αγοράς, αλλά και σε όσους το αντιμετωπίζουν ως προϊόν; Η απάντηση είναι ότι τα βιβλία μάς προσφέρουν διαφορετικές ψηφίδες του κόσμου, χωρίς τις οποίες η αντίληψή μας για αυτόν είναι ελλιπής και φτωχή. Μας προσφέρουν, επίσης, μειοψηφικές οπτικές και υποκειμενικότητες που είναι αναγκαίες ακόμα και για αυτές τις ταλαιπωρημένες έννοιες της προόδου και της ανάπτυξης, ακόμα και της ίδιας της αγοράς και του ανταγωνισμού. Δεν θα θέλαμε καν να φανταστούμε έναν κόσμο, στον οποίο υπάρχει διαθέσιμη μία και μόνο μία οπτική για τον κόσμο αυτόν, δηλαδή η εμπορικότερη. Πώς όμως θα ενισχυθεί το βιβλίο και η ανάγνωση, ώστε να έχουν και παρόν και μέλλον; Ως ένας συγγραφέας, που είχε την τύχη το πρώτο βιβλίο του τόσο να μεταφραστεί και να κυκλοφορήσει εκτός Ελλάδας όσο και να αποτελέσει τη βάση για θεατρική περφόρμανς και κινηματογραφική ταινία, πιστεύω πως η λύση είναι ένας διττός ιμπεριαλισμός, τόσο αναφορικά με τη μορφή όσο και αναφορικά με το κοινό. Πρέπει, δηλαδή, το διάβασμα και το βιβλίο να ξαναγίνει ελκυστικό και να αφορά περισσότερους ανθρώπους.

Καταρχάς, το βιβλίο μπορεί να ωσμωθεί με άλλες, μαζικότερες, μορφές τέχνης, αν αναφερόμαστε στη λογοτεχνία, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζουμε τη διαφορετικότητα της γλώσσας και των κωδίκων. Ένα βιβλίο μπορεί να κάνει «δεύτερη καριέρα», μεταφερόμενο στο θέατρο ή στον κινηματογράφο και μέσα από τη μεταφορά του αυτή να ενισχυθεί εκ νέου τόσο το ίδιο το βιβλίο όσο και η ανάγνωση, μέσω της μεγαλύτερης ορατότητας που η συγκεκριμένη διάχυση εξασφαλίζει. Αυτό συμβαίνει ήδη σε έναν βαθμό, επαφίεται όμως στους ίδιους τους δημιουργούς αλλά και στους εκδοτικούς οίκους, να ενισχύσουν αυτή τη διαδικασία. Βέβαια, η συγκεκριμένη επέκταση δε σημαίνει και αύξηση του κοινού μια που, όπως επίσης γνωρίζουμε από τις διαθέσιμες έρευνες, περίπου οι ίδιοι που πηγαίνουν σινεμά και θέατρο διαβάζουν και βιβλία.

Το δεύτερο μέρος του αναγκαίου ιμπεριαλισμού για το βιβλίο, λοιπόν, αφορά την απείρως δυσκολότερη επέκταση σε νέα κοινά. Αυτό αφορά τόσο το εσωτερικό όσο και το εξωτερικό της χώρας. Για το δεύτερο, δηλαδή για τη διάδοση του βιβλίου εκτός συνόρων, και με δεδομένο το ότι η ελληνική γλώσσα αποτελεί ένα ανυπέρβλητο σύνορο, χρειάζονται μεταφράσεις. Μετά το ατυχές κλείσιμο του Εθνικού Κέντρου Μετάφρασης όμως, η κατάσταση και σε αυτό το μέτωπο είναι αποκαρδιωτική και μόνο λόγω τύχης, συγκυριών ή προσωπικής προσπάθειας μπορεί ένας συγγραφέας να δει το βιβλίο του μεταφρασμένο. Μόνο ένα μεταφρασμένο βιβλίο ή, τουλάχιστον, εκτενή μεταφρασμένα αποσπάσματα ενός ελληνικού βιβλίου και όχι μόνο μια φτωχή περίληψη, έχει πραγματικές ελπίδες να βρει εκδότη στο εξωτερικό, ceteris paribus. Αυτή η ενίσχυση θα μπορούσε να συμβεί μέσω υποτροφιών σε ξένους νέους μεταφραστές, μέσω συλλογικής δουλειάς ή συνεργειών μεταξύ εκδοτικών οίκων και συγγραφέων.

Η δε επέκταση του ελληνικού κοινού αποτελεί, τελικά, αν όχι τον δυσκολότερο από τους στόχους, σίγουρα αυτόν που απαιτεί τον περισσότερο χρόνο. Χρειάζεται αποφασιστική κεντρική πολιτική που να συγκεντρώνει συναίνεση και να έχει συνέχεια, με κεντρικό άξονα και τις δημόσιες βιβλιοθήκες, ανεξαρτήτως κυβερνητικών αλλαγών. Απαιτείται, επίσης, αλλαγή της κουλτούρας του εκπαιδευτικού συστήματος, γιατί υποψιάζομαι ότι η αναφερόμενη στις έρευνες αντιπάθεια για το διάβασμα κάπου εκεί έχει τις ρίζες της και, βέβαια, χρειάζεται πολύ μεγάλη υπομονή. Σε κάθε περίπτωση, όσο κανονιστικό και δεοντολογικό και αν ακούγεται –και πάλι– αυτό, το παρόν και το μέλλον του βιβλίου απαιτεί ειδική μεταχείριση και συγκεκριμένα έργα διότι, ειδικά στο συγκεκριμένο θέμα, οι πράξεις μιλούν δυνατότερα από τις λέξεις, όσο δυνατές, όμορφες και καλογραμμένες και αν είναι οι τελευταίες.